ULICA KOŁŁĄTAJA
Ulica Kołłątaja znajduje się w południowej części wrocławskiej dzielnicy Stare Miasto, poza obszarem średniowiecznego miasta lokacyjnego, na terenie dawnych nowożytnych fortyfikacji. Kamienice będące przedmiotem badań i analiz wypełniają dwie sąsiadujące ze sobą parcele po wschodniej stronie ulicy.
Zbudowana na parceli szerokości 16 m, głębokości 43 m. Złożona z budynku frontowego na rzucie prostokąta i skrzydła oficynowego na rzucie wydłużonego prostokąta. Obejmuje pięć kondygnacji, łącznie z kondygnacją suterenową częściowo zagłębioną w ziemię, oraz poddasze nakryte spłaszczonym dachem dwuspadowym. Budynek główny trzytraktowy (z ciągiem korytarzowym pośrodku głębokości rzutu), z sienią pośrodku rzutu (zajmującą trakt frontowy i środkowy) oraz wielobiegową klatką schodową (na wprost sieni, w trakcie tylnym). Oficyna jednotraktowa, z wewnętrzną klatką schodową. Na styku oficyny z budynkiem głównym poprowadzono ścianę skośną, umożliwiając doświetlenie pokoju łącznikowego (tzw. pokoju berlińskiego).
Ulica Kołłątaja
Ulica Kołłątaja znajduje się w południowej części wrocławskiej dzielnicy Stare Miasto, poza obszarem średniowiecznego miasta lokacyjnego, na terenie dawnych nowożytnych fortyfikacji. Kamienice będące przedmiotem badań i analiz wypełniają dwie sąsiadujące ze sobą parcele po wschodniej stronie ulicy.
Zbudowana na parceli szerokości 16 m, głębokości 43 m. Złożona z budynku frontowego na rzucie prostokąta i skrzydła oficynowego na rzucie wydłużonego prostokąta. Obejmuje pięć kondygnacji, łącznie z kondygnacją suterenową częściowo zagłębioną w ziemię, oraz poddasze nakryte spłaszczonym dachem dwuspadowym. Budynek główny trzytraktowy (z ciągiem korytarzowym pośrodku głębokości rzutu), z sienią pośrodku rzutu (zajmującą trakt frontowy i środkowy) oraz wielobiegową klatką schodową (na wprost sieni, w trakcie tylnym). Oficyna jednotraktowa, z wewnętrzną klatką schodową. Na styku oficyny z budynkiem głównym poprowadzono ścianę skośną, umożliwiając doświetlenie pokoju łącznikowego (tzw. pokoju berlińskiego).
PRZEMIANY URBANISTYCZNE REJONU UL. KOŁŁĄTAJA
Ulica Kołłątaja została wytyczona w XIX w. na przedłużeniu ul. Piotra Skargi (Taschenstrasse), częściowo na terenie pofortecznym, częściowo zaś na terenie dawnego Przedmieścia Świdnickiego.
Odcinek północny – między fosą Promenady Staromiejskiej a ul. Kościuszki – powstał w wyniku zagospodarowania obszaru, który do 1808 r. był zajęty przez nowożytne fortyfikacje bastionowe. Wytyczona tu ulica od 1823 r nosiła nazwę Neue Taschen Strasse.6 wg planów z lat 20-40 XIX w. aż do połowy stulecia pozostawała niezabudowana prowadząc między ogrodami.
Odcinek południowy – między ul. Kościuszki a ul. Piłsudskiego – powstał w miejscu pól i ogrodów ciągnących się na tyłach zabudowy Przedmieścia Swidnickiego. Z planu Wernera – Schleuena z 1741 wynika, że posesje, zabudowane wzdłuż ul. Piłsudskiego, przy jej odcinku wschodrum (zwanym Angerstrasse), ciągnęły się na północ sięgając do połowy długości późniejszego kwartału zabudowy. Do północnej granicy parcel przylegał niewielki staw lub łąka – położony w rejonie późniejszych kamienic 23 i 24.
Przemiany urbanistyczne
rejonu ul. Kołłątaja
Ulica Kołłątaja została wytyczona w XIX w. na przedłużeniu ul. Piotra Skargi (Taschenstrasse), częściowo na terenie pofortecznym, częściowo zaś na terenie dawnego Przedmieścia Świdnickiego.
Odcinek północny – między fosą Promenady Staromiejskiej a ul. Kościuszki – powstał w wyniku zagospodarowania obszaru, który do 1808 r. był zajęty przez nowożytne fortyfikacje bastionowe. Wytyczona tu ulica od 1823 r nosiła nazwę Neue Taschen Strasse.6 wg planów z lat 20-40 XIX w. aż do połowy stulecia pozostawała niezabudowana prowadząc między ogrodami.
Odcinek południowy – między ul. Kościuszki a ul. Piłsudskiego – powstał w miejscu pól i ogrodów ciągnących się na tyłach zabudowy Przedmieścia Swidnickiego. Z planu Wernera – Schleuena z 1741 wynika, że posesje, zabudowane wzdłuż ul. Piłsudskiego, przy jej odcinku wschodrum (zwanym Angerstrasse), ciągnęły się na północ sięgając do połowy długości późniejszego kwartału zabudowy. Do północnej granicy parcel przylegał niewielki staw lub łąka – położony w rejonie późniejszych kamienic 23 i 24.
Po likwidacji umocnień i wytyczeniu ul. Kościuszki parcele ogrodowe zostały przedłużone sięgając aż do wspomnianej ulicy.
Ożywienie ruchu budowlanego we wschodniej części Przedmieścia Świdnickiego nastąpiło po 1842, tj. wybudowaniu pierwszej linii kolejowej i dworca Kolei Górnośląskiej, zlokalizowanego przy ob. ul. Małachowskiego. Arterią komunikującą dworzec z centrum miasta tworzył wówczas północny odcinek ul. Kołłątaja (zabudowany już w latach 40.
XIX w.), krótki fragment ul. Kościuszki oraz fragment starej „szosy strzelińskiej” ukośnie biegnący do Rogatki Strzelińskiej (Strehlener Barierre), przy której wznosił się budynek dworcowy.
Sytuacja zmieniła się po wybudowaniu nowego dworca Kolei Górnośląskiej w 1853 przy ub. ul. Piłsudskiego. Odcinek szosy strzelińskiej stracił kluczowe znaczenie. Funkcję arterii wprowadzającej ku miastu musiał zyskać południowy odcinek ul. Kołłątaja, przewidziany w planie regulacyjnym Przedmieścia Świdnickiego (1856) w miejscu bezimiennej drogi prowadzącej między ogrodami.
W ciągu następnych kilku lat członkowie magistrackiej deputacji budowlanej wykupili parcele ogrodowe przyległe do owej drogi, wytyczyli ulicę, podzielili grunty na działki budowlane i rozpoczęli wznoszenie kamienic. Do 1865 wschodnia pierzeja przedłużonej ul. Kołłątaja oraz zachodnia pierzeja sąsiedniej ulicy Gwarnej, wytyczonej w tym samym czasie, zostały w większości zabudowane.
Parcele przy przedłużonej Neue Taschenstrasse miały znormalizowane wymiary: szerokość 51 stóp, długości 137 stóp (16,0 x 43,0 m). Parcela nr 23 i 22 tworzyły pierwotnie jedną własność. Obie analizowane parcele zostały zabudowane w pierwszej kolejności wg projektów z 1858 (kamienice) i 1859 (zabudowa gospodarcza w podwórzu). W 2 połowie XIX w. ul. Kołłątaja stała się jedna z najmodniejszych ulic miasta. Powstawały tu luksusowe kamienice czynszowe (np. nr 31/33 o cechach architektury pałacowej), teatr „Victoria” (na jej tyłach), zaś w sąsiedztwie dworca – hotele (,,Kronprinz”, ob. ,,Piast”, zbud. 1908; ,,Du ord”, ob. ,,Grand”, ok. 1910).
Po likwidacji umocnień i wytyczeniu ul. Kościuszki parcele ogrodowe zostały przedłużone sięgając aż do wspomnianej ulicy.
Ożywienie ruchu budowlanego we wschodniej części Przedmieścia Świdnickiego nastąpiło po 1842, tj. wybudowaniu pierwszej linii kolejowej i dworca Kolei Górnośląskiej, zlokalizowanego przy ob. ul. Małachowskiego. Arterią komunikującą dworzec z centrum miasta tworzył wówczas północny odcinek ul. Kołłątaja (zabudowany już w latach 40.
XIX w.), krótki fragment ul. Kościuszki oraz fragment starej „szosy strzelińskiej” ukośnie biegnący do Rogatki Strzelińskiej (Strehlener Barierre), przy której wznosił się budynek dworcowy.
Sytuacja zmieniła się po wybudowaniu nowego dworca Kolei Górnośląskiej w 1853 przy ub. ul. Piłsudskiego. Odcinek szosy strzelińskiej stracił kluczowe znaczenie. Funkcję arterii wprowadzającej ku miastu musiał zyskać południowy odcinek ul. Kołłątaja, przewidziany w planie regulacyjnym Przedmieścia Świdnickiego (1856) w miejscu bezimiennej drogi prowadzącej między ogrodami.
W ciągu następnych kilku lat członkowie magistrackiej deputacji budowlanej wykupili parcele ogrodowe przyległe do owej drogi, wytyczyli ulicę, podzielili grunty na działki budowlane i rozpoczęli wznoszenie kamienic. Do 1865 wschodnia pierzeja przedłużonej ul. Kołłątaja oraz zachodnia pierzeja sąsiedniej ulicy Gwarnej, wytyczonej w tym samym czasie, zostały w większości zabudowane.
Parcele przy przedłużonej Neue Taschenstrasse miały znormalizowane wymiary: szerokość 51 stóp, długości 137 stóp (16,0 x 43,0 m). Parcela nr 23 i 22 tworzyły pierwotnie jedną własność. Obie analizowane parcele (nr 23, 24) zostały zabudowane w pierwszej kolejności wg projektów z 1858 (kamienice) i 1859 (zabudowa gospodarcza w podwórzu). W 2 połowie XIX w. ul. Kołłątaja stała się jedna z najmodniejszych ulic miasta. Powstawały tu luksusowe kamienice czynszowe (np. nr 31/33 o cechach architektury pałacowej), teatr „Victoria” (na jej tyłach), zaś w sąsiedztwie dworca – hotele (,,Kronprinz”, ob. ,,Piast”, zbud. 1908; ,,Du ord”, ob. ,,Grand”, ok. 1910).
KAMIENICA UL. KOŁŁĄTAJA 23
Kamienica została zbudowana wg planów mistrza murarskiego F. Schallmanna i
mistrza ciesielskiego Ehlera z 1858 dla żony radcy miejskiego pani F. Wende.
Kamienica na poziomie wysokiego parteru i na piętrach zawierała po jednym mieszkaniu. Mieszkanie parteru (położone z boku sieni, dostępne schodami z klatki schodowej) składało się dwóch izb (Stube) i dużego pokoju (Salon), od tyłu zaś obejmowało izbę (Stube), sypialnię (Schlaff Zimmer na styku budynku frontowego i oficyny) w typie ,,pokoju berlińskiego”; ponadto istniały dwa ciemne pomieszczenia: Cabinet i Gardrobe. Komunikację zapewniał korytarz (Entree) i korytarzyk prowadzący do oficyny z ominięciem „pokoju berlińskiego”. Oficyna mieściła pokój służby (Mddchen Stube), kuchnię oraz spiżarnię i schody gospodarcze. Mieszkania na 1., 2. i 3. piętrze, nieco obszerniejsze, powtarzały opisany schemat parteru, przy czym z mieszkaniem 1. piętra łączyły się dwie kondygnacje oficynowe, uwzględnione na etapie projektowania -poprzez zmianę wysokości pomieszczeń i poziomów stropów pomiędzy II i IV kondygnacją kamienicy umieszczono w oficynie nie 3, lecz 4 kondygnacje . Po podłączeniu posesji do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej przy skośnej ścianie pokoju berlińskiego na wszystkich kondygnacjach urządzono ubikacje.
Wraz z budową kamienicy powstała zabudowa podwórza. W jego południowowschodnim narożu stanęły obszerny, stylowy budynek stajenny (Pferde Stalle, proj. 1858, 1859) ze stanowiskami na 4 konie i ubikacjami w przyziemiu oraz z mieszkaniem woźnicy (dwiema izdebkami) na piętrze. Drugi, parterowy budynek stajni powstał przy wschodniej ścianie oficyny (poz. 6). Na podwórzu istniała też studnia
Kamienica
ul. Kołłątaja 23
Kamienica została zbudowana wg planów mistrza murarskiego F. Schallmanna i mistrza ciesielskiego Ehlera z 1858 dla żony radcy miejskiego pani F. Wende. Kamienica na poziomie wysokiego parteru i na piętrach zawierała po jednym mieszkaniu. Mieszkanie parteru (położone z boku sieni, dostępne schodami z klatki schodowej) składało się dwóch izb (Stube) i dużego pokoju (Salon), od tyłu zaś obejmowało izbę (Stube), sypialnię (Schla.ff Zimmer na styku budynku frontowego i oficyny) w typie ,,pokoju berlińskiego”; ponadto istniały dwa ciemne pomieszczenia: Cabinet i Gardrobe. Komunikację zapewniał korytarz (Entree) i korytarzyk prowadzący do oficyny z ominięciem „pokoju berlińskiego”. Oficyna mieściła pokój służby (Mddchen Stube), kuchnię oraz spiżarnię i schody gospodarcze. Mieszkania na 1., 2. i 3. piętrze, nieco obszerniejsze, powtarzały opisany schemat parteru, przy czym z mieszkaniem 1. piętra łączyły się dwie kondygnacje oficynowe, uwzględnione na etapie projektowania -poprzez zmianę wysokości pomieszczeń i poziomów stropów pomiędzy II i IV kondygnacją kamienicy umieszczono w oficynie nie 3, lecz 4 kondygnacje (poz. 4). Po podłączeniu posesji do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej przy skośnej ścianie pokoju berlińskiego na wszystkich kondygnacjach urządzono ubikacje.
Wraz z budową kamienicy powstała zabudowa podwórza. W jego południowowschodnim narożu stanęły obszerny, stylowy budynek stajenny (Pferde Stalle, proj. 1858, 1859; poz. 5, 6) ze stanowiskami na 4 konie i ubikacjami w przyziemiu oraz z mieszkaniem woźnicy (dwiema izdebkami) na piętrze. Drugi, parterowy budynek stajni powstał przy wschodniej ścianie oficyny (poz. 6). Na podwórzu istniała też studnia.
Pod koniec XIX w. zaczęto intensywnie wprowadzać funkcje nie-mieszkaniowe. W 1892 z inicjatywy ówczesnego właściciela posesji, D. Silbersteina, powstał projekt budynku mieszczącego sale widowiskowe (Schau-Saal), sporządzony przez arch. W. Tilgnera. Obiekt stanął na tyłach parceli, przy jej południowej granicy, w miejscu stajni, jako budowla trzykondygnacyjna z jednoprzestrzennymi wnętrzami na każdej kondygnacji, nakryta dachem pulpitowym, zaopatrzona w 8-osiową elewację z trójbocznym ryzalitem i prostą artykulacją (gzymsy podokienne i cokół w przyziemiu, okna bez obramień). Obiekt funkcjonował jeszcze w 1895, kiedy to nowy właściciel Heinrich Kaempffe planował urządzenie ubikacji w obrębie klatki schodowej, ale nie uzyskał zgody policji budowlanej.
H. Kaempfe przeprowadził obszerne prace w latach 1898-1902 wg projektów mistrza murarskiego Roberta Seidela.
W 1898 budynek z salami widowiskowymi, mieszczący już niewielką fabrykę kamaszy (Schäflefabrik), został przedłużony od wschodu o 4 osie okienne tj. segment z pomieszczeniami magazynowymi, który usytuowano na terenie wydzielonym z parceli przy ul. Gwarnej 5. W 1900 po przeciwległej stronie podwórza, na przedłużeniu oficyny, powstała szopa o drewnianej konstrukcji szkieletowej (fachwerkowej) wypełnionej cegłą (projektowana 1899-1900).
W 1899 przystąpiono też do adaptacji parteru i suteren na lokale sklepowe. Pierwszy projekt Seidela przewidywał likwidację frontowych suteren, wykonanie posadzki na poziomie terenu, urządzenie 3 lokali na poziomie przyziemia (łączących się schodkami ze środkowym i tylnym traktem wysokiego parteru), przebicie trzech witryn sklepowych. Projekt drugi przewidywał urządzenie dwóch lokali i wybicie dwóch wielkich witryn . W 1902 ponownie powrócono do pomysłu trzech lokali dzieląc wnętrze sklepowe gipsową ścianką. Frontowych obniżone sutereny ostatecznie nie zostały zasypane, lecz przekształcono je w niskie piwnice.
W 1907-09 projektowano drobne przeróbki adaptacyjne w północnym lokalu
sklepowym i jego zapleczu (toalety i kuchnia -na potrzeby restauracji funkcjonującej lub
planowanej; nowe schody wewnętrzne i przejścia). W 1912 r. funkcjonujący tam zakład masarski został zaopatrzony w motor elektryczny napędzający maszynę mielącą mięso. W 1915 arch. Wilhelm Beck wykonał dla nowego właściciela R. Schrodera projekt przekształceń w tylnych pomieszczeniach parteru i suteren (przebicie nowych szerokich przejść, włączenie dawnego korytarza do przestrzeni lokalu sklepowego i in.). Prace kontynuowano w 1922, 1928, 1932 , 1936.
Adaptacja i modernizacja objęła też dawną wozownię (1919) oraz szopę na przedłużeniu oficyny (1916 projekt stropu; 1925 projekt podpiwniczenia).
Od lat 20 zaczęto modernizować pomieszczenia mieszkalne na piętrach, które ostatecznie straciły wcześniejszy reprezentacyjny charakter. p. w 1923 zaprojektowano toaletę i nowe schody w korytarzyku 1. piętra (użytkowanego przez firmę hotelarską) między budynkiem frontowym a oficyną. W 1931 dokonano podziału i modernizacji mieszkań, a 2 piętrze wydzielono jedno duże mieszkanie i jedno mniejsze (2 pomieszczenia po północnej stronie schodów), na 3. piętrze wydzielono 3 mieszkania. W ramach tej akcji na 2. i 3. piętrze, na styku budynku frontowego i oficyny (przy wschodniej ścianie „pokoju berlińskiego”) zaprojektowano łazienki. W 1940 zaprojektowano ubikacje na podestach schodów.
Przekształceniom ulegało też poddasze. W 1913 dach budynku frontowego został uszkodzony pożarem i sporządzono projekt nowej więźby. W 1925 w partii poddasza od strony podwórza zaprojektowano mieszkanie.
Pod koniec XIX w. zaczęto intensywnie wprowadzać funkcje nie-mieszkaniowe. W 1892 z inicjatywy ówczesnego właściciela posesji, D. Silbersteina, powstał projekt budynku mieszczącego sale widowiskowe (Schau-Saal), sporządzony przez arch. W. Tilgnera. Obiekt stanął na tyłach parceli, przy jej południowej granicy, w miejscu stajni, jako budowla trzykondygnacyjna z jednoprzestrzennymi wnętrzami na każdej kondygnacji, nakryta dachem pulpitowym, zaopatrzona w 8-osiową elewację z trójbocznym ryzalitem i prostą artykulacją (gzymsy podokienne i cokół w przyziemiu, okna bez obramień). Obiekt funkcjonował jeszcze w 1895, kiedy to nowy właściciel Heinrich Kaempffe planował urządzenie ubikacji w obrębie klatki schodowej, ale nie uzyskał zgody policji budowlanej.
H. Kaempfe przeprowadził obszerne prace w latach 1898-1902 wg projektów mistrza murarskiego Roberta Seidela.
W 1898 budynek z salami widowiskowymi, mieszczący już niewielką fabrykę kamaszy (Schäflefabrik), został przedłużony od wschodu o 4 osie okienne tj. segment z pomieszczeniami magazynowymi, który usytuowano na terenie wydzielonym z parceli przy ul. Gwarnej 5 (poz. 17, 18). W 1900 po przeciwległej stronie podwórza, na przedłużeniu oficyny, powstała szopa o drewnianej konstrukcji szkieletowej (fachwerkowej) wypełnionej cegłą (projektowana 1899-1900).
W 1899 przystąpiono też do adaptacji parteru i suteren na lokale sklepowe. Pierwszy projekt Seidela przewidywał likwidację frontowych suteren, wykonanie posadzki na poziomie terenu, urządzenie 3 lokali na poziomie przyziemia (łączących się schodkami ze środkowym i tylnym traktem wysokiego parteru), przebicie trzech witryn sklepowych. Projekt drugi przewidywał urządzenie dwóch lokali i wybicie dwóch wielkich witryn. W 1902 ponownie powrócono do pomysłu trzech lokali dzieląc wnętrze sklepowe gipsową ścianką. Frontowych obniżone sutereny ostatecznie nie zostały zasypane, lecz przekształcono je w niskie piwnice.
W 1907-09 projektowano drobne przeróbki adaptacyjne w północnym lokalu sklepowym i jego zapleczu (toalety i kuchnia -na potrzeby restauracji funkcjonującej lub planowanej; nowe schody wewnętrzne i przejścia). W 1912 r. funkcjonujący tam zakład masarski został zaopatrzony w motor elektryczny napędzający maszynę mielącą mięso. W 1915 arch. Wilhelm Beck wykonał dla nowego właściciela R. Schrodera projekt przekształceń w tylnych pomieszczeniach parteru i suteren (przebicie nowych szerokich przejść, włączenie dawnego korytarza do przestrzeni lokalu sklepowego i in.). Prace kontynuowano w 1922, 1928, 1932 , 1936.
Adaptacja i modernizacja objęła też dawną wozownię (1919) oraz szopę na przedłużeniu oficyny (1916 projekt stropu; 1925 projekt podpiwniczenia).
Od lat 20 zaczęto modernizować pomieszczenia mieszkalne na piętrach, które ostatecznie straciły wcześniejszy reprezentacyjny charakter. p. w 1923 zaprojektowano toaletę i nowe schody w korytarzyku 1. piętra (użytkowanego przez firmę hotelarską) między budynkiem frontowym a oficyną. W 1931 dokonano podziału i modernizacji mieszkań, a 2 piętrze wydzielono jedno duże mieszkanie i jedno mniejsze (2 pomieszczenia po północnej stronie schodów), na 3. piętrze wydzielono 3 mieszkania. W ramach tej akcji na 2. i 3. piętrze, na styku budynku frontowego i oficyny (przy wschodniej ścianie „pokoju berlińskiego”) zaprojektowano łazienki. W 1940 zaprojektowano ubikacje na podestach schodów.
Przekształceniom ulegało też poddasze. W 1913 dach budynku frontowego został uszkodzony pożarem i sporządzono projekt nowej więźby. W 1925 w partii poddasza od strony podwórza zaprojektowano mieszkanie.
OBECNY KSZTAŁT
W obecnym kształcie architektura kamienicy obejmuje elementy z kilku faz budowlanych:
- Układ przestrzenny na poziomie 1.-3. piętra; arkadowania w korytarzyku łącznikowym; wystrój fasady; sklepienie i dekoracja sieni; klatka schodowa główna i oficynowa, stolarka drzwiowa w korytarzach; część stolarki okiennej; być może więźba dachowa oficyny – z czasu budowy kamienicy, 1858.
- Witryny sklepowe- przebite 1900, zmodernizowane po 1945
- Rozplanowanie lokali handlowo-usługowych wraz z zapleczem, na poziomie przyziemia, piwnic i wysokiego parteru – ukształtowane w wyniku szeregu przekształceń z lat 1900-1936.
- Więźba dachowa budynku frontowego – z 1913
- Nowe schody w korytarzyku na I. piętrze – z 1923
- Adaptacja części poddasza na mieszkanie – 1925
Dokumentacja z Archiwum Budowlanego nie odnotowuje zachowanego wystroju izb frontowych 1. i 2. piętra.
- Piec neorenesansowy w izbie na 1. piętrze – zapewne z lat 70.-90. XIX w., datowany na podstawie stylistyki
- Sztukatorska dekoracja stropów w izbach 2. piętra – z końca XIX w. lub początku XX w., datowana na podstawie neobarokowej i neorokokowej stylistyki. Być może powstała w ramach inwestycji Heinricha Kaempffe z lat 1898-1902.
- Piec secesyjny w izbie na 2. piętrze – z 1. dekady XX w., datowany na podstawie stylistyki. Powstał zapewne wraz z neobarokowymi sztukateriami stropów.
Obecny kształt
W obecnym kształcie architektura kamienicy obejmuje elementy z kilku faz budowlanych:
- Układ przestrzenny na poziomie 1.-3. piętra; arkadowania w korytarzyku łącznikowym; wystrój fasady; sklepienie i dekoracja sieni; klatka schodowa główna i oficynowa, stolarka drzwiowa w korytarzach; część stolarki okiennej; być może więźba dachowa oficyny – z czasu budowy kamienicy, 1858.
- Witryny sklepowe- przebite 1900, zmodernizowane po 1945
- Rozplanowanie lokali handlowo-usługowych wraz z zapleczem, na poziomie przyziemia, piwnic i wysokiego parteru – ukształtowane w wyniku szeregu przekształceń z lat 1900-1936.
- Więźba dachowa budynku frontowego – z 1913
- Nowe schody w korytarzyku na I. piętrze – z 1923
- Adaptacja części poddasza na mieszkanie – 1925
Dokumentacja z Archiwum Budowlanego nie odnotowuje zachowanego wystroju izb frontowych 1. i 2. piętra.
- Piec neorenesansowy w izbie na 1. piętrze – zapewne z lat 70.-90. XIX w., datowany na podstawie stylistyki
- Sztukatorska dekoracja stropów w izbach 2. piętra – z końca XIX w. lub początku XX w., datowana na podstawie neobarokowej i neorokokowej stylistyki. Być może powstała w ramach inwestycji Heinricha Kaempffe z lat 1898-1902.
- Piec secesyjny w izbie na 2. piętrze – z 1. dekady XX w., datowany na podstawie stylistyki. Powstał zapewne wraz z neobarokowymi sztukateriami stropów.